2.5. Truyền thống lịch sử, văn hóa 

Lịch sử vùng đất Vũ Quang gắn liền với quá trình khắc phục những khó khăn của tự nhiên để lập làng, định xã. Cùng với đó là quá trình đấu tranh quyết liệt để chống lại kẻ thù ngoại bang, qua đó viết nên những trang hào hùng trong lịch sử dân tộc.

Vùng đất Vũ Quang từng là phên dậu của căn cứ Đỗ Gia (Hương Sơn), góp phần quan trọng vào cuộc kháng chiến chống giặc Minh ở thế kỷ XV. Cuối thế kỷ XVIII, khi tiến quân ra Bắc để đánh đuổi quân xâm lược Mãn Thanh, nhiều toán quân của Hoàng đế Quang Trung đã hành quân dọc theo tuyến đường thượng đạo miền Tây Hà Tĩnh, nhân dân trên vùng đất Vũ Quang đã có những đóng góp nhất định cho quân đội Tây Sơn trong công cuộc tiêu diệt thù trong, giặc ngoài để bảo vệ giang sơn bờ cõi.

Cuối thế kỷ XIX, Vũ Quang là căn cứ địa trung tâm của cuộc khởi nghĩa Hương Khê trong phong trào Cần Vương chống Pháp do Đình nguyên Tiến sỹ Phan Đình Phùng lãnh đạo. Cuộc kháng chiến kéo dài suốt 10 năm (1885-1895), người dân trên vúng đất Vũ Quang đã hăng hái tham gia nghĩa quân của Phan Đình Phùng ngay từ những ngày đầu. Nhân dân không kể ngày đêm tham gia xây dựng căn cứ, xây thành, đắp lũy; đóng góp lương thực, thực phẩm và che chở, bao bọc cho nghĩa quân. Nhiều địa danh trên địa bàn xã hiện nay còn gắn liền với cuộc khởi nghĩa này như: Căn cứ Thượng Bồng – Hạ Bồng; căn cứ Trùng Khê – Trí Khê; căn cứ trung tâm Vụ Quang (xã Quang Thọ); Đường hào cụ Phan (ở Đức Bồng); khe Lò rèn, khe Nhà Trận (ở Đức Hương); Bãi Tập (Đức Lĩnh); khe Tây (ở Thọ Điền)…

Năm 1930, ngay khi Đảng Cộng sản Việt Nam vừa mới ra đời, nhiều chi bộ Đảng đã được thành lập trên vùng đất Vũ Quang, trong đó Chi bộ Mai Hoa (Đức Giang) là một trong những chi bộ Đảng ra đời sớm nhất trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh. Các chi bộ đã lãnh đạo nhân dân đấu tranh quyết liệt với chính quyền thực dân, phong kiến giành quyền lợi kinh tế, chính trị. Trong những năm 1944-1945, Đội du kích Tràng Sim được thành lập ở vùng đất xã Thọ Điền ngày nay và trở thành một trong những đội vũ trang đầu tiên của Hà Tĩnh, là lực lượng đóng vai trò nòng cốt trong cuộc Tổng khởi nghĩa giành chính quyền vào tháng Tám năm 1945 trên địa bàn 3 huyện Hương Sơn, Hương Khê và Đức Thọ. 

Trong cuộc kháng chiến chống Pháp, giai đoạn 1946-1952, Vũ Quang được chọn là vùng ATK (An toàn khu) để sản xuất giấy bạc tài chính và một số loại vũ khí cung cấp cho các chiến trường ở Khu V. Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Vũ Quang trở thành “cầu nối” giữa hậu phương và tiền tuyến, là nơi đặt các trạm trung chuyển lương thực và vũ khí ra mặt trận, góp phần không nhỏ vào những chiến thắng oanh liệt, vĩ đại của dân tộc ta trong thế kỷ XX.

* Một số lễ hội và hình thức sinh hoạt văn hóa tiêu biểu

– Ngày giỗ Bà Lê Triều Hoàng Hậu Ngô Thị Quận Quân được tổ chức vào ngày 12/2 âm lịch tại Đền Vại và Lễ “Lục ngoạt” tổ chức vào ngày Rằm tháng 6 (15/6 âm lịch) tại điện Cơn Dênh (xã Ân Phú) để tế 12 vị thần nhằm cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt và Nhân dân được bình an, hạnh phúc. 

– Lễ hội đua thuyền truyền thống tổ chức hằng năm tại Đập Dâng, trên sông Ngàn Trươi (thị trấn Vũ Quang).

– Hát dân ca ví dặm, hát tuồng bội, hát đối, múa tầm vông… là những hình thức sinh hoạt văn hóa phổ biến của người dân Vũ Quang. Họ hát trong các dịp lễ hội, trong lao động sản xuất. 

Một hình thức sinh hoạt văn hóa khác của người dân Vũ Quang chính là “phong tục uống nước chè xanh”. Khi một gia đình nấu ấm nước chè xanh sẽ mời những gia đình khác trong xóm đến cùng uống. Bên ấm nước chè, nhiều vấn đề trong lao động sản xuất được đưa ra bàn luận; những kinh nghiệm quý trong cuộc sống được truyền cho nhau, đồng thời thắt chặt thêm tình làng, nghĩa xóm… 

* Một số làng nghề nổi tiếng

Ở Vũ Quang trước đây cũng có một số làng nghề nổi tiếng như: Làng gốm Cẩm Trang và làng gốm Hợp Phát thuộc xã Đức Giang. Gốm ở Cẩm Trang bao gồm các loại sành nhỏ như: bình, vò, chậu liển, hũ, vại… dùng trong gia đình. Đồ gốm Cẩm Trang từng nổi tiếng một thời không chỉ ở trên địa bàn Vũ Quang mà còn ra nhiều vùng miền khác.

Hiện nay, do tác động từ nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan nên nghề làm đồ gốm đã bị mai một và không còn được duy trì; sản phẩm nổi tiếng một thời của làng gốm Cẩm Trang chỉ tồn tại rải rác trong một bộ phận Nhân dân, nhất là ở các xã Đức Giang, Đức Lĩnh, Ân Phú, Đức Bồng… 

* Danh nhân nổi tiếng quê Vũ Quang hoặc gắn liền với Vũ Quang

+ Bốn trạng nguyên: Sử Hy Nhan, Sử Đức Huy, Trần Thành Đốn, Trần Tiết Việt hiện đang được thờ tự tại xã Ân Phú

+ Binh bộ Thượng thư Cù Ngọc  (quê xã Ân Phú), là phu quân của bà Ngô Thị Ngọc Điệp được Nhà Lê ban quốc tính họ Lê. Đời vua Khải Định có sắc phong thần hiệu là “Tiền Lê Đô chỉ huy sứ Lê Ngọc Xán“. 

+ Đình nguyên Tiến sĩ Phan Đình Phùng (1847-1895), quê huyện Đức Thọ, là lãnh tụ cuộc khởi nghĩa Hương Khê trong phong trào Cần vương chống Pháp cuối thế kỷ XIX với địa bàn hoạt động chính tại vùng đất Vũ Quang.

+ Cao Thắng (1864-1893), quê huyện Hương Sơn, là phụ tá đắc lực của lãnh tụ Phan Đình Phùng trong cuộc khởi nghĩa Hương Khê trong phong trào Cần vương chống Pháp cuối thế kỷ XIX với địa bàn hoạt động chính tại Vũ Quang.

+ Cù Huy Cận(1919-2005), quê tại xã Ân Phú. Ông là nhà cách mạng tiền bối của Đảng, nhà thơ nổi tiếng, nhà hoạt động văn hóa xuất sắc, từng giữ chức Bộ trưởng Bộ Canh nông đầu tiên của Chính phủ Việt Nam do Chủ tịch Hồ Chí Minh đứng đầu. Chù Huy Cận là nhà thơ Việt Nam đầu tiên vinh dự được bầu làm Viện sĩ Viện hàn lâm Thơ thế giới và được Nhà nước phong tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học, nghệ thuật (đợt 1), Huân Chương Sao Vàng và nhiều Huân chương cao quý khác…

* Di tích lịch sử, văn hóa tiêu biểu

Vũ Quang hiện có hệ thống di tích lịch sử, văn hóa khá đa dang, trong đó có 01 di tích lịch sử cấp quốc gia, 15 di tích lịch sử, văn hóa cấp tỉnh và nhiều di tích lịch sử khác trải đều ở các địa phương. Đáng chú ý như:

– Di tích lịch sử cấp quốc gia – “Khu căn cứ kháng chiến của Phan Đình Phùng tại Vụ Quang” (xã Quang Thọ).

– Các di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh gồm có:

– Đền Vại, Nhà thờ Nguyễn Tính (xã Ân Phú).

– Đền Thánh Võ và Nhà thờ họ Phạm (xã Đức Giang).

– Đền Lễ Động (xã Đức Lĩnh).

– Đền thờ Đức Thánh Hai, Nhà Lê Hữu Chỉ (xã Đức Bồng).

– Đền Phùng, Đền Nhà Ông, Nhà thờ họ Lê (xã Đức Hương).

– Đền Thượng Trụ, Đền Bạch Y Công chúa (xã Đức Liên).

– Đền Cửa Rào (xã Quang Thọ)…

– Đền Đoàn Văn Truyền (xã Hương Minh).

* Danh lam, thắng cảnh và điểm đến trải nghiệm

– Vườn Quốc gia Vũ Quang – Vườn di sản ASEAN.

– Thác Rồng, thác Thang Đày, thác Khe Táy…

– Điểm du lịch Hoa Thị (xã Thọ Điền).

– Các cụm, tuyến nông thôn mới tại các xã Đức Lĩnh, Ân Phú, Thọ Điền…

* Một số công trình kiến trúc tiêu biểu

– Hồ Ngàn Trươi – hồ thủy lợi có dung tích lớn thứ 3 của cả nước.

– Cụm Tượng đài Phan Đình Phùng và nghĩa quân.

– Nhà máy sản xuất gỗ MDF – HDF Thanh Thành Đạt.

– Trung tâm điều hành thủy điện Bắc miền Trung.